معبد آناهيتا، بزرگ‌ترين بناي سنگي ايران بعد از تخت‌جمشيد است كه از آثار باستاني دوران پيش از ميلاد مسيح به شمار مي‌آيد و در شهر كنگاور استان كرمانشاه قرار گرفته‌است. بنابر نوشته‌هاي تاريخي، اين معبد كه به عنوان آتشكده‌اي براي احترام و پاسداشت مقام الهه‌ي آب، آناهيتا مورد استفاده قرار مي‌گرفت، پس از ظهور دين مبين اسلام در كشور ايران دچار تغييرات بسياري شد و همين امر ابهامات زيادي را در مورد تاريخچه، معماري و نوع استفاده از بنا بوجود آورد. اما با توجه به نوشته‌ها و مستندات تاريخي، قدمت اين بناي تاريخي عظيم به سه دوره هخامنشيان، اشكانيان و ساسانيان باز مي‌گردد. معبد آناهيتا يا مجموعه‌ي تاريخي كنگاور كه به عنوان محل كنگيار قديم خرابه‌هاي عهد اشكاني نام‌گذاري شده است؛ به شماره‌ي 31 در سال 1310 به عنوان آثار ملي به ثبت رسيد...

جغرافيا و همسايگي بنا

محوطه‌ي تاريخي كه به نام معبد آناهيتا معروف است، در مركز شهر كنگاور يكي از شهرهاي استان كرمانشاه قرار دارد. مسير راه همدان به كرمانشاه امروزي از ضلع غربي محوطه‌ي معبد گذشته و دشت حيرت‌انگيز كنگاور در پايين آن قرار گرفته است.

اين بناي عظيم تاريخي روي تپه‌اي به ارتفاع حدود 32 متر نسبت به زمين‌هاي اطراف واقع شده است. قسمت ورودي بنا توسط پله‌هايي دو طرفه و در سمت جنوبي تعبيه شده است و در قسمت شمال پله‌هايي يك طرفه وجود دارد كه به ساختمان معبد ختم مي‌شود.

در قسمت شمال غرب معبد آناهيتا، امام‌زاده و مسجدي بنا شده است كه زيارتگاه شمار بسياري از مردم ايران، از قرون گذشته تا به امروز محسوب مي‌شود؛ همچنين در 2 كيلومتري ساختمان معبد، معدن سنگ چهل‌مران قرار گرفته است.

تاريخچه‌ي معبد

در نزد ايرانيان باستان، آناهيتا به عنوان نگهبان آب، فرشته‌ي فراواني، زيبايي و باروري محسوب شده و از مقام و مرتبت بسيار بالايي برخوردار بوده است. قدمت معبد آناهيتا كه براي ستايش و ارج نهادن به مقام الهه‌ي آب در ايران باستان مورد استفاده قرار مي‌گرفت، با توجه به مستندات تاريخي به قرون قبل از ميلاد باز مي‌گردد. بنابر نوشته‌ها و مستندات تاريخي به نظر مي‌رسد كه اولين سنگ‌بناي اين معبد در عصر هخامنشيان ساخته شد و ساخت آن تا دوران‌هاي بعد ادامه پيدا كرد و در دوره‌ي ساسانيان به اتمام رسيد.برخي ديگر از محققين به تبعيت از نوشته‌هاي مورخين ايراني و عرب سده سوم ه.ق به بعد، اين بنا را كاخي ناتمام براي خسروپرويز معرفي كرده‌اند. عده‌اي نيز زمان ساخت آن را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم ق.م و عده ديگر آن را به سده اول ق.م نسبت مي‌دهند. سيف‌الله كامبخش‌فرد – كاوشگر بنا – آن را به سه دوره هخامنشي، اشكاني و ساساني نسبت مي‌دهد و مسعود آذرنوش كاوشگر ديگر بنا، آن را كاخ ناتمامي از خسرو پرويز در اواخر دوره ساساني مي‌داند.

به دليل گذشت قرون بسيار از ساخت معبد آناهيتا و مواجه‌شدن اين بناي عظيم تاريخي با سيلي از سوانح طبيعي يا تخريب‌هاي انساني كه به صورت سهوي و يا عمدي صورت گرفته‌است، به طور دقيق نمي‌توان در مورد تاريخ ساخت و نوع كاربري، فضاي معماري و كالبد واقعي اظهارنظر كرد. در سال 37 ميلادي، ايزيدور خاراكسي جغرافيانويس يوناني در يكي از كتب خود به نام ايستگاه‌هاي پارتي براي اولين بار از معبد آناهيتا واقع در شهر كنگاور به عنوان معبدي متعلق به آرتميس نام برد.

محققان آن را به نام معبد آناهيتا الهه‌ي ايراني و معادل با آرتميس يوناني دانسته و پس از آن، اين بنا به نام معبد آناهيتا مشهور شد.

در دهه‌هاي اخير نيز بواسطه‌ي كاوش‌هايي كه در اين معبد صورت گرفت، اطلاعات بسيار خوبي در مورد ابعاد بنا در اختيار كارشناسان و باستان‌شناسان قرار گرفت. به گونه‌اي كه مشخصات كلي بنا از جمله ارتفاع و حجم كلي تا حدود نسبتا دقيق و درستي مشخص شده‌است. در اين زمينه گزارشي كه در سال 1383 توسط اداره‌ي گردشگري و صنايع دستي كنگاور ارائه شد، بسياري از ابهامات مربوط به مجموعه‌ي تاريخي كنگاور يا معبد آناهيتا را از بين برد كه در ادامه به بيان و معرفي معماري اين بناي باشكوه ايراني، خواهيم پرداخت.

معماري بنا

آناهيتا ايزدبانوي آب‌هاي روان، زيبايي، فراواني و بركت در دوران پيش از اسلام بوده است. 

معبد آناهيتا روي تپه‌اي با ارتفاع 32 متر ساخته شده است. نقشه‌ي بناي كنگاور به صورت يك چهارضعلي است كه ابعاد هر ضلع اين عمارت 209 متر در 242 متر برآورد شده‌است. به نظر مي‌رسد سازندگان، ديوار‌ها را با استفاده از لاشه‌هاي سنگ و ملاط به ضخامتي برابر با 18 متر ساخته‌اند. البته ضلع شمالي اين بنا از ضخامتي متفاوت نسبت به بقيه برخوردار است.

جوي‌هاي سنگي آب رودخانه را ميزان كرده و به طرز باشكوهي به آبگيري وسط معبد آناهيتا هدايت مي‌شده است. نوع تقسيم آب و جريان آب درون معبد آناهيتا يكي از شگفتي‌هاي مهندسي در آن دوران است تا اين عنصر مقدس را به زيباترين شكل ممكن به نمايش بگذارند.

در چهار طرف معبد آناهيتا دالان‌هايي تعبيه شده كه در كف آنها جوي‌هاي آب به صورت رفت و برگشت آب را به وسط معبد هدايت مي‌كرده است.

در دو طرف بالاي معبد آناهيتا سر چهار گاو در هر طرف به صورت رو به روي يكديگر قرار دارد كه در زمان آبگيري اين معبد عكس سر گاوها روي آب نقش مي‌بسته است.

در وسط معبد آناهيتا فضايي وجود دارد كه آب از اين جوي‌ها در آن جمع شده و استخر كوچكي حدودا در ابعاد 10 در10 و عمق 20 سانتيمتر را پر آب مي كرده است.

معبد آناهيتا دركنگاورمشهورترين معبد منسوب به آناهيتا در ايران است.

روي هر ديوار، رديفي از ستون‌هايي با قطر زياد قرار گرفته است؛ ارتفاع ستون‌هاي ساخته‌شده در اين بناي عظيم تاريخي، سه برابر قطر آن‌ها است كه يكي از نكات جالب و منحصربه‌فرد در طراحي و معماري معبد به شمار مي‌آيد و به يقين مي‌توان ادعا كرد كه هيچ‌يك از معابدي كه در سراسر دنيا وجود دارند، از اين ويژگي برخوردار نيستند. در ساخت اين ديوارها، از سنگ و ملات گچ استفاده شده كه سازندگان اين بنا، به وسيله‌ي قعطه‌ سنگ‌هاي تراشيده شده و به صورت خشكه چين، نماي بيروني آن را تزئين كرده‌اند.

در قسمت جنوبي معبد آناهيتا، پله‌هاي دو رديفي قرار دارد كه كارشناسان بناهاي تاريخي، طول آن‌ها را 154 متر برآورد كرده‌اند. معماران در هر بلوك دو الي پنج پله تعبيه كرده‌اند كه در قسمت پلكان شرقي 26 پله و در قسمت پلكان غربي 21 پله قرار گرفته‌است. از ديگر نكات معماري لحاظ شده در بناي معبد آناهيتا حضور صفه‌اي (صخره) در مركز و با جهت شرقي – غربي است كه با طول 94 متر، عرض 9.5 متر و ارتفاعي نزديك به 4 متر در نوع خود جالب و ستودني است. اين صفه با استفاده از لاشه‌ سنگ‌هاي بزرگ كه با روكشي از گچ پوشيده شده، ساخته شده است. جالب است بدانيد كه قطعا يكي از سطوح اين لاشه‌ سنگ‌هاي به كار رفته در ساخت صفه، از سطحي صاف برخوردار است. البته متاسفانه پوشش گچ به جز مناطقي از پائين ديوار از بين رفته‌است.

به نظر مي‌رسد كه ستون‌هايي كم‌ارتفاع و عريض، به ارتفاع 354 سانتي‌متر كه شامل پايه، ساقه و سرستون است و همچنين قطري برابر با 144 سانتي‌متر، روي ديوارهاي معبد وجود داشته‌است. البته بنابر نظر باستان‌شناسان، نقاطي مانند ضلع شمالي و بين دو رشته پلكان جنوبي، فاقد اين ستون‌ها بوده‌اند. گيلويي در پايين پايه‌ي ستون قرار گرفته است كه ارتفاع آن به 60 سانتي‌متر مي‌رسد. اندازه‌ي هر يك ستوني كه در عمارت تاريخي كنگاور ساخته شده‌است، برابر با 354 سانتي‌متر بوده كه در واقع دو برابر قطر پايه‌ي ستون و هم‌اندازه با فاصله‌اي است كه دو ستون از يكديگر قرار گرفته‌اند.

قرارگيري ستون‌هايي ساده، فاقد تزئينات خاص معماري، كوتاه و قطور در يك رديف، علاوه بر به رخ كشيدن الگوي معماري اصيل ايراني، كارشناسان را به اين فكر مي‌اندازد كه سازندگانش، آن‌ها را به عنوان نرده و حفاظ تزئيني لبه‌ي ايوان تعبيه كرده‌اند. اين بناي شگفت‌‌انگيز تاريخي را پس از عمارت تخت جمشيد، به عنوان دومين بناي سنگي در ايران معرفي كرده‌اند كه متاسفانه به تدريج و در طي ساليان متمادي بخش‌هاي بسياري از آن تخريب شده است. در سبك معماري معبد آناهيتا نظرات و تعابير گوناگوني وجود دارد كه از طرف مستشرقان اروپايي و باستان‌شناسان ايراني بيان شده است. براساس مستندات تاريخي، اولين افرادي كه به كشف سبك معماري معبد آناهيتا پرداختند، اوژن فلاندن و پاسكال كست از مستشرقان اروپايي هستند كه در زمان سفرشان به كنگاور طرح‌هاي بسيار دقيقي را ارائه دادند. در نظر آن‌ها بناي آناهيتا براساس سبك يونانيان ساخته شده است.

اين دو مستشرق با معيار قراردادن معبد پالميراي سوريه، به ارائه‌ي طرح پيشنهادي معبد آناهيتا پرداختند. همچنين محققان اروپايي اعتقاد دارند كه در زمان حكومت هخامنشيان و پارت‌ها، تبادلات فرهنگي بين ايران و يونان صورت مي‌گرفت كه براساس آن، بناهايي به سبك معماري يوناني در كشور ايران ساخته شد. شهر كنگاور نيز به دليل قرارگيري در نقاط مرزي غرب ايران، از جمله شهرهايي است كه بيشترين تاثير را از سبك معماري يوناني گرفته است.

اما محققان و باستان‌‌شناسان ايراني در برابر نظريه‌هاي مختلفي كه در مورد معماري معبد آناهيتا از سوي مستشرقان اروپايي و باستان‌شناسان غربي صورت گرفته است، ايستادگي كرده و تمامي گفته‌هاي ايشان را كه در مورد الگوبرداري معماري معبد آناهيتا از معماري يوناني است، رد مي‌كنند. آن‌ها براساس يافته‌هاي گوناگون كه به دليل كاوش‌هاي محققان و باستان‌شناسان ايراني صورت گرفته است، به بيان مطالبي در مورد وجود اختلافاتي بين سبك‌هاي استفاده شده در معماري معبد آناهيتا با معماري يوناني پرداخته‌اند. اردشير حداديان معتقد است كه ساختمان اوليه‌ي معبد براساس تحقيقاتي كه در مورد الهه‌ي آناهيتا صورت گرفته است، بنا شده و متعلق به قرن چهارم قبل از ميلاد حضرت مسيح (ع) و حكومت هخامنشيان است. همچنين او عقيده دارد كه احتمالا معبد آناهيتا در دوران اردشير دوم هخامنشي معروف به منمون (با حافظه و هوشيار) و پسر داريوش دوم احداث شده است.

بنابراين كارهاي سنگي مربوط به بناي معبد براساس سبك معماري دوران هخامنشي صورت گرفته است و ستون‌هاي بنا، با الگو برداري از سبك معماري يوناني ساخته شده است. باستان‌شناسان ايراني بسياري به بيان مطالبي ارزشمند و مفيد، در مورد خطابودن الگوبرداري معماري مجموعه‌ي عظيم كنگاور يا همان معبد آناهيتا، با ارائه‌ي مستندات و بيان سازه‌هاي تاريخي ايراني پرداخته‌اند كه جملگي نشان از عدم درستي نظريه مستشرقان و باستان‌شناسان غربي و اروپايي است. مي‌توان از جمله بناهاي تاريخي ايراني كه نشان از هويت معماري اصيل ايراني دارند به صفه‌ي بزرگ تخت جمشيد، قلعه‌ي دختر فيروزآباد و كوه خواجه اشاره كرد. به نظر مي‌رسد روشي كه در ساخت و ايجاد صفه‌ها استفاده شده است، همانند پايه و اساس كاخ‌هاي سلطنتي ايران باستان است كه عمارت خسرو در قصر شيرين، تركيب ساختاري صفه‌ي ناهيد و شباهت آن به تخت فرهاد كنده در بيستون و صفه‌ي سرمج، از نمونه‌هاي عالي براي سبك ساخت و ساز صفه‌ها به شمار مي‌رود.

متاسفانه در طول هزاران سالي كه از ساخت معبد آناهيتا مي‌گذرد، مردم كنگاور با ذوب گچ و آهكي كه در ساخت اين بناي باستاني مورداستفاده قرار گرفته‌بود، باعث تخريب و از بين رفتن بقاياي ساختماني آن شدند. همچنين پس از زلزله‌اي كه در سال 1336 اتفاق افتاد و ساخت و سازهايي كه توسط مردم صورت گرفته بود، اين مجموعه‌ي عظيم به يك خرابه تبديل شد. قطعا مي‌‌توان از معبد آناهيتا به عنوان يكي از بناهاي ارزشمند تاريخي و آثار برجسته‌ي باستاني نام برد. اما متاسفانه اين اثر شگفت‌انگيز هنوز نتوانسته است نام خود را در فهرست جهاني يونسكو ثبت كند. اميد است با تلاش بيشتر مسئولين ميراث فرهنگي كشور، زودتر به اين مهم دست يابيم.

در اين مقاله سعي شد اطلاعاتي مفيد و جامع در مورد تاريخ، معماري، كاربري و علت ايجاد بناي عظيم تاريخي معبد آناهيتا در اختيار شما عزيزان قرار داده شود. اميد است توانسته باشيم نظر مثبت شما دوستداران ميراث فرهنگي و تاريخي كشور عزيزمان ايران را جلب كرده باشيم.

منابع: persianfun ، mehrnews ، kermanshah ، atlasy،aryazamyn - كجارو